آلودگی هوای بجنورد و مسئولیت مدیران

تا چند سال پیش کسی گمان نمی­کرد که روزی شهر بجنورد، در صدر شهرهای آلوده کشور قرار گیرد. حتی به یاد ندارم که متخصصان محیط زیست نیز چنین هشداری را داده باشند. مادران و پدران ما از زلزله­های بجنورد یا سیل­ها و حتی در همین سال­ها از مرگ کودکی در رواناب خیابان، خاطره­ها در سینه دارند اما بجنورد همواره یکی از مناطق خوش آب و هوا و ییلاقی بوده که تابستان­های خوش و هوای سالمش، شهروندان دیگر شهرها را نیز به خود جذب می­کرده است. اما حالا چند سالی است که گاهی بر صدر شهرهای آلوده کشور می­نشیند و در روز روشن، چشم، چشم را نمی­بیند. سایه­ی ابری سیاه بر سر شهر و مردمانش جولان می­دهد و گویا کاری از کسی بر نمی­آید.

شهر آلوده است و این آلودگی میکرونی، راهِ ریه­های شهروندان را پیدا کرده­اند تا جا خوش کنند و سلامت انسان را که یکی از مهمترین مولفه­های کرامت انسانی است به خطر انداخته است. اما داستان چیست و دولت چه وظایفی دارد؟ چه کاری از دست شهروندان بر­می­آید؟

داستان ساده اما پیچیده است. ذرات معلق موجود در هوای بجنورد از حد مجاز فراتر رفته است و در برخی روزها به مرحله­ی خطرناک می­رسد. ذرات معلق، ذرات بسیار کوچک جامد و قطرات مایعی و آلاینده­های بسیار ریزی متشکل از اسیدها، مواد شیمیایی آلی، فلزات، خاک و غبار و... هستند. قطر ذرات کوچکتر یا pm2.5، کمتر از 2.5 میکرون است (یعنی تقریبا بیست برابر کوچکتر از موی انسان) که به راحتی می­تواند به تمامی اجزای ریه انسان نفوذ کند. منشا این ذرات می­تواند انواع خودرو و ماشین­الات صنعتی یا راهسازی، سوزاندن چوب یا روغن یا از طریق نیروگاه­ها، آتش سوزی و... باشد. این ذرات میدان دید را کاهش ­می­دهند و علاوه بر ماندگاری بیشتر در طبیعت، مسافت طولانی­تری را طی می­کنند. ذرات بزرگتر که pm10  هستند قطرشان بین 2.5 تا 10 میکرون است و می­توانند حاصل صنایع و دود و غبار کارخانه­ها، کشاورزی، جاده­ها و... باشند. این دو عامل آلاینده به همراه منواکسیدکربن، اُزون، دی­اکسید گوگرد و دی­اکسید نیتروژن برای محاسبه "شاخص کیفیت هوا" استفاده ­می­شوند که عددی بین صفر تا 500 است و هرچه به عدد 300 نزدیکتر می­شود، نفس کشیدن هم سخت­تر می­شود. افزایش مقدار ذرات معلق موجود در هوا علاوه بر تاثیر منفی در سلامتی انسان­ها ( حملات قلبی،کاهش کارکرد ریوی، تشدید آسم و...) بر آب، خاک، هوا، تنوع زیستی اکوسیستم­ها، بناهای تاریخی و... تاثیرات مخرب و جبران­ناپذیری دارد.

بنابراین وقتی از آلودگی هوا و افت کیفیت هوای شهرمان سخن می­گوییم ابتدا باید دید که کدام عامل سبب این آلودگی است و پس از آن منشا آلودگی را شناسایی کرد. طبق گزارش سامانه پایش کیفی هوای کشور، عامل آلودگی شهر بجنورد ذرات معلق بزرگ (pm10) است. در حالی که عامل آلودگی شهر مشهد ذرات معلق ریزتر گزارش شده­اند. اما منشا این آلودگی چیست؟ مسئولین استان خراسان شمالی و شهر بجنورد در مصاحبه­های پیشین خود منابع مختلفی از گرد و خاک حاصل از دشت قره قوم ترکمنستان، زمین­های کشاورزی رها شده در جنوب استان و دشت قره­میدان مانه و سملقان، نمک­پاشی در یخبندان شهری و چندین و چند منبع دیگر را به عنوان عامل احتمالی آلودگی شهر معرفی کرده­اند. آلودگی امری مرز­گذر است. نه نیاز به ویزا دارد و نه در حدود استان­ها و شهرستان­ها قابل کنترل است. ممکن است ده­ها منبع مختلف  در کنار یکدیگر، عامل این آلودگی باشند. ممکن است عوامل خارجی (خارج از کشور مثل دشت قره­ قوم ترکمنستان و خارج استان یا شهرستان) با عوامل داخلی (مثل آلایندگی کارخانه­ها، شهرک­ صنعتی، دفنگاه زباله، صنایع تولید شن و ماسه و آسفالت و...) دست در دست هم بدهند و با هم افزایی، چنین پدیده­ای را رقم بزنند. آنچه داستان را پیچیده می­کند عدم مشخص بودن دقیق عامل یا عوامل اصلی این آلودگی است. به عبارتی آنچه از مصاحبه­های مسئولین و اخبار به دست می­آید این است که علی­رغم تکرار این پدیده تاکنون کاری برای شناسایی عوامل آن و در نتیجه پیشگیری یا کاهش خطرات انجام نشده است. طبق ماده 20 آیین­نامه هماهنگی پیشگیری و مدیریت گرد و غبار (مصوب خرداد 1400) " استانداران موظفند پروژه­های استانی پیشگیرانه، مدیریتی، و سازگارکننده با پدیده گرد و غبار استان را به عنوان پروژه­های اولویت­دار در شورای برنامه­ریزی و توسعه استان جهت تصمیم­گیری برای تامین اعتبار از محل اعتبارات طرح­های استانی را پیگیری و مورد حمایت قرار دهند".

تعریف و پیگیری چنین پروژه­ای مستلزم شناسایی منابع و عوامل اصلی گرد و غبار و آلودگی است. آیا مدیران استان به وظایف محوله طبق این آیین­نامه عمل کرده­اند؟ ماده 12 همین آیین­نامه سازمان حفاظت محیط زیست را موظف کرده است تا با هماهنگی و همکاری وزارت امورخارجه و سایر دستگاه­های مرتبط مستندات فنی تاثیر کانون­های خارجی (مانند ادعای دشت قره قوم) و آثار و راهکارهای پیشنهادی را تهیه نماید. اگر این منطقه کشور ترکمنستان در آلودگی شهرمان موثر است آیا مستندات فنی و راهکارها تهیه و ارسال شده است؟

ماده 4 آیین­نامه آمادگی و مقابله با آثار زیان­بار پدیده گرد و غبار در کشور(مصوب 1388) نیز بر شناسایی کانون­های شکل­گیری اولیه گرد و غبار تاکید دارد. همین آیین­نامه استانداری­های مناطق تحت تاثیر ریزگردها را موظف کرده است تا در راستای اطلاع رسانی و آموزش همگانی برای کسب آمادگی در مواجهه با پدیده گرد و غبار، برنامه­های لازم را با همکاری سازمان­های هواشناسی، آموزش و پرورش و سایر دستگاه­ها اجرا نمایند.

در این حوزه ده­ها قانون، آیین­نامه و ضابطه دیگر وجود دارد که یا اجرایی نشده اند و یا صرفا برخی مواد آن اجرایی شده است: از قانون هوای پاک تا قانون مدیریت پسماند و آیین نامه اجرایی آن، قانون حفاظت از خاک، قانون حفاظت و گسترش فضای سبز در شهرها و...و چند معاهده بین المللی. از اینها گذشته آلودگی شهر بجنورد و افزایش ذرات معلق، سلامت یکایک شهروندان را به مخاطره افکنده است. یکی از وجوه "حق بر سلامت" به عنوان یکی از حقوق بنیادین بشر، برخورداری شهروندان از محیط زیست سالم است. این مساله در سند چشم انداز بیست ساله ذکر شده است و جامعه سالم ایرانی را برخوردار از سلامت، فرصت­های برابر،...و بهره­مند از محیط زیست مطلوب دانسته است. از سوی دیگر "مدیریت تغییرات اقلیم و به ویژه ریزگردها، خشکسالی و ..." و "پایش مستمر و کنترل منابع و عوامل آلاینده­ی هوا، آب، خاک، ..." به عنوان سیاست­های کلی محیط­زیست توسط رهبری ابلاغ شده است و علاوه بر آن با تاکید بر دیپلماسی محیط­زیست "تلاش برای ایجاد و تقویت نهادهای منطقه­ای برای مقابله با گرد و غبار و آلودگی­های آبی" به عنوان یکی از سیاست­های کلی این بخش مورد توجه قرار گرفته است.

نفس کشیدن در هوای آلوده و حق بر سلامتی با حق حیات ارتباط تنگاتگ و ناگسستنی دارد. هر فعل و ترک فعلی که حق حیات شهروندان را با خطر مواجه کند، جرم است و قابل پیگیری.

دفعه پیش و در یادداشتی مشابه به قوانین این حوزه اشاره کرده و راهکارها را برشمردم. علاوه بر تکرار آنها، همین امروز باید گروهی از متخصصان دانشگاهی و بخش خصوصی در کنار کارشناسان زبده دستگاه­ها تشکیل شود و هدف اصلی آن شناسایی منابع اصلی آلودگی شهر بجنورد و دیگر شهرهای استان مانند جاجرم و ارائه راهکارهای فنی کوتاه مدت و بلند مدت و در چارچوب قوانین موجود باشد. شناسایی دقیق منبع آلودگی به معنای طی کردن بخش مهمی از راه است. در کنار آن حمایت از پایان­نامه­ها و تحقیقات دانشجویی این حوزه در اولویت قرار گیرد تا به عنوان یک برنامه کاربردی از آنها استفاده شود. دستگاه قضایی استان و نهادهای متولی، نظارت بر اجرای قوانین محیط زیستی را به عنوان یکی از اولویت­های اصلی پیگیری نمایند. در کوتاه مدت مهمترین مسایلی که باید اجرایی شوند عبارتند از:

• جابجایی معادن و کارخانه­های تولید شن و ماسه و آسفالت از کاسه شهر
• تسریع در ساخت کمربند جنوبی و تکمیل کمربند شمالی و جلوگیری از ورود خودروهای سنگین به داخل شهر
• حل مساله کوچه­های خاکی مناطق حاشیه­ای
• نظارت بر تخریب ساختمان­ها و ارائه راهکار مناسب برای کاهش آلایندگی تخریب
• حمایت از دوچرخه سواری و احداث مسیر دوچرخه سواری
• انتقال دفنگاه زباله و کاهش مخاطرات محل فعلی
• آموزش شهروندان برای آمادگی جهت رویارویی با روزهای پر مخاطره

امروز مساله محیط زیست در کلیت خودش و آلودگی هوا و ریزگردها به عنوان یکی از عناصر آن، فراتر از بحث قوانین این حوزه است. در موضوع قوانین این حوزه، پراکندگی قوانین و عدم یکپارچگی سبب شده است تا این قوانین هم جهت نباشند. تورم قوانین در این حوزه، همراه با خلا قانون در بخش های دیگر محیط زیست سبب شده است تا عملا بخشی از قوانین اجرا نشوند. علاوه بر این نهاد حاکمیتی این بخش، یعنی سازمان حفاظت محیط زیست، عملا فاقد امکانات، لوازم و بودجه لازم برای رفع معضل است. قوانین و نهادهای حوزه محیط زیست دارای اشکالات جدی هستند اما مهمترین مساله محیط زیست و به تبع آن آلودگی هوای کشور و شهر بجنورد این است که محیط­زیست دغدغه اصلی تصمیم­گیران و مدیران نیست. در چالش میان اقتصاد و محیط­زیست، این اقتصاد است که پیروز میدان بوده است. بیکاری، تورم و... مسایل مهم و اساسی به شمار می­آیند و هرکدام به چالش بنیادین کشور و دغدغه اصلی خانواده­ها تبدیل شده­اند. اما تا هنگامی که درک نکنیم مهمترین ابرچالش کشور محیط زیست است و بی توجهی به آن کشور و شهروندان را به مخاطره می­افکند مشکلات دیگر، چون کلافی بیشتر گره می­خورنذ. به عبارت ساده دغدغه اقتصاد، پیشرفت و توسعه کشور بدون بر صدر نشاندن محیط زیست، توهمی بیش نیست.